Mπορεί να ζουν από τα σκουπίδια, ωστόσο δεν τους αρέσει να τους ταυτίζουν με τους επαίτες. Είναι οι ρακοσυλλέκτες, περήφανοι για τη δουλειά τους.
«Πολύς κόσμος τα τελευταία χρόνια με την κρίση μάς μπερδεύει με τους άστεγους, τους ζητιάνους ή όσους ψάχνουν στα σκουπίδια για φαγητό. Εμείς δεν έχουμε καμιά σχέση με αυτούς. Είναι πολύ σημαντικό ότι εμείς υπάρχουμε και δουλεύουμε εδώ και δεκαετίες. Τώρα που έγινε η κρίση πρώτο θέμα και όλοι φτωχύνανε πιο πολύ, μας προσέξανε και μας βάλανε κι εμάς στην κατηγορία των δυστυχισμένων κι ας μην έχουμε σχέση με τους ζητιάνους και με όλους αυτούς. Οχι ότι έχουμε τρελά χρήματα, αλλά ζητιάνοι δεν είμαστε, με την καμία. Εμείς δουλεύουμε μέρα-νύχτα στον δρόμο, δεν ζητάμε ελεημοσύνη και τη βοήθεια κανενός», λέει ο Σπύρος, 45 ετών, στον διδάκτορα λαογραφίας του Πανεπιστημίου Αθηνών Γιώργο Κούζα.
Συνεντεύξεις - μελέτη
O ερευνητής πέρασε αρκετό χρόνο με τους ρακοσυλλέκτες, ακολουθώντας τους στην καθημερινότητά τους, ενώ κατέγραψε τις απόψεις τους σε συνεντεύξεις.
Το συμπέρασμά του από την ανθρωπολογική του μελέτη, όπως αυτό ανακοινώθηκε σε διεθνές συνέδριο για τις «Αφηγήσεις της κρίσης: μύθοι και πραγματικότητες», καταρρίπτει την κυρίαρχη αντίληψη γύρω από τους ρακοσυλλέκτες.
«Μέσα από την εθνογραφική έρευνα στο πεδίο και με τη χρήση της βιογραφικής μεθόδου, μέσα από τον λόγο και τη βιωμένη εμπειρία τους, μπόρεσα να καταλήξω στο συμπέρασμα πως δεν δέχονταν την περιθωριοποίησή τους από την κοινωνία. Αντίθετα, διαπίστωσα πως οι ρακοσυλλέκτες ήταν δρώντα και δυναμικά κοινωνικά υποκείμενα, που μετείχαν ενεργά μέσα στις κοινωνικές διαδικασίες. Οι ίδιοι ενεργητικά, υπερασπίζονταν τη θέση τους μέσα στο πλαίσιο της κοινωνικής πραγματικότητας, αγωνιζόμενοι καθημερινά με την εργασία τους για να επιβιώσουν», επισημαίνει ο κ. Κούζας.
Στερεότυπα
Ο λαογράφος παρατήρησε τα διάφορα στερεότυπα που επικρατούν για τους ρακοσυλλέκτες, «τόσο από την πλευρά τη “δική μας” -των καταστηματαρχών, των κατοίκων των γειτονιών, των περαστικών κ.λπ.- όσο και από τα ΜΜΕ. Συχνά συγχέονται με ομάδες που βρίσκονται στο περιθώριο, άστεγοι, ζητιάνοι κ.ά. Η υπεραπλουστευμένη αυτή οπτική οδηγεί σε μια συμψηφιστική και ισοπεδωτική εκτίμηση ατόμων και ομάδων, δημιουργεί αρνητικές κρίσεις, στερεί τα κοινωνικά υποκείμενα από τη δυνατότητα αυτοπροσδιορισμού τους, ενώ τους αποδίδει χαρακτηριστικά που δεν έχουν», εξηγεί στην «Εφ.Συν.».
Τι γίνεται με τα στερεότυπα που αναπαράγονται από τα ΜΜΕ, φτάνοντας στη δημιουργία στρεβλών εντυπώσεων;
Πέρα από την τάση «ομοιογενοποίησης» σε σχέση με άλλες περιθωριοποιημένες ομάδες, συχνή είναι η «θυματοποίησή» τους.
«Ομάδες στο περιθώριο της κοινωνίας, εθνοτικές (π.χ. Ρομά) είτε κοινωνικά αποκλεισμένες (π.χ. ζητιάνοι), παρουσιάζονται συχνά ως περίπου “άβουλα όντα”, που χρήζουν “φιλανθρωπικής βοήθειας”. Οπτική που αδικεί αυτά τα άτομα και δεν ανταποκρίνεται στην πραγματικότητα, αφού τα παρουσιάζει ως παθητικά υποκείμενα που μοιρολατρικά αποδέχονται την περιθωριοποίησή τους, χωρίς να δίνει έμφαση στον καθημερινό αγώνα τους για επιβίωση, ενώ τα απομονώνει ακόμα περισσότερο από την κοινωνική πραγματικότητα», μας εξηγεί.
Στο πλαίσιο αυτό μάς δίνει τη μαρτυρία του 53χρονου Τάκη:
«Αγαπάω τη δουλειά μου, απ’ αυτή θρέφω 5 στόματα. Είναι κι αυτή μια δουλειά σαν όλες τις άλλες, αν και δεν την έχουνε πολλοί για κανονική δουλειά. Πολλοί άνθρωποι πιστεύουν ότι είναι ντροπή να μαζεύεις πράματα από τον δρόμο, σου λέει: “Σκουπίδια είναι, τι αξία έχουν;”. Ομως όταν κάνεις αυτή τη δουλειά 30 και βάλε χρόνια, κι εγώ μικρό παιδί ήμουνα όταν άρχισα μαζί με τον πατέρα μου, την αγαπάς, ξέρεις ότι σε θρέφει εσένα και την οικογένειά σου. Ποτέ δεν τη θεώρησα ντροπή, είναι για μένα μια δουλειά σαν όλες τις άλλες και αγαπώ αυτό που κάνω. Δηλαδή θα μου πεις “σ’ αρέσει να μαζεύεις σκουπίδια από τον δρόμο;”. Το ζήτημα είναι όμως ότι δεν κλέβω, ούτε ζητιανεύω, από τη δουλειά μου ζω τίμια τη γυναίκα μου και τα τρία μου παιδιά».
Ποιοι είναι...
Ο λαογράφος μάς τους συστήνει: «Δεν μπορούμε να απαντήσουμε μονολεκτικά και με απόλυτη σαφήνεια στο ερώτημα ποιοι και πόσοι είναι οι ρακοσυλλέκτες στην Αθήνα σήμερα. Το σωματείο τους “ΕΡΜΗΣ”, που ιδρύθηκε το 1992, ενώ κάποτε αριθμούσε 150 μέλη, σήμερα αριθμεί πάνω από 1.000.
»Το ίδρυσαν Ελληνες μουσουλμάνοι που ήρθαν σταδιακά από τον Ηφαιστο και την Κομοτηνή της Θράκης, ήδη από τα μέσα της δεκαετίας του 1960, και συνέχιζαν κατά κύματα να έρχονται τόσο τη δεκαετία του 1970 και 1980, εγκαθιστάμενοι στις περιοχές του Βοτανικού, του Ρουφ και του Κεραμεικού.
»Η πλειονότητα των ανδρών απασχολήθηκε ως ανειδίκευτο εργατικό δυναμικό στον τομέα των οικοδομών και της βαριάς βιομηχανίας, ενώ οι γυναίκες εργάστηκαν κατά κύριο λόγο ως έμμισθες οικιακές εργάτριες. Αρκετοί ασχολήθηκαν και με τη συλλογή και επαναχρησιμοποίηση μετάλλων και απορριμμένων αντικειμένων κι έτσι ίδρυσαν το σωματείο.
»Πάντως σήμερα, ως ρακοσυλλέκτες δεν μπορούμε να θεωρήσουμε μόνο όσους είναι μέλη του σωματείου και κατάγονται από τη Θράκη.
»Η οικονομική κρίση που εξελίχθηκε σε βαθύτατη, κοινωνική και σε τελική φάση σε ανθρωπιστική κρίση, ώθησε πάρα πολλούς Ελληνες και μετανάστες, κατοίκους των αστικών κέντρων, χωρίς σταθερή εργασία, να ασχοληθούν με τη συλλογή απορριμμάτων –μετάλλων, συσκευών και αντικειμένων- που είτε τα μεταπωλούν είτε τα πηγαίνουν στα σκραπατζίδικα του Βοτανικού προς διάλυση για να πωλήσουν τα μεταλλικά εξαρτήματά τους».
Στρατηγικές επιβίωσης
Στην έρευνά του, εξηγεί ακόμη την καθημερινότητα αλλά και τις ποικίλες στρατηγικές επιβίωσης, όπως τις έζησε και του τις αφηγήθηκαν.
Διακρίνει επιλογές που σχετίζονται με τον χώρο για αναζήτηση αντικειμένων στην πόλη και με την επιλογή της θέσης στο κυριακάτικο παζάρι -παλαιότερα στο Γκάζι και σήμερα στην Ιερά Οδό- καθώς η κεντρικότητα του «πόστου» τους μπορεί να παίξει καθοριστικό ρόλο στο να έχουν μεγαλύτερα οικονομικά κέρδη.
Οι ρακοσυλλέκτες επιλέγουν, είτε τις πιο πυκνοκατοικημένες είτε τις πιο παλιές συνοικίες της Αθήνας (Πλάκα, Κυψέλη, Παγκράτι, Πατήσια κ.ά.), αφού γνωρίζουν ότι σε αυτά τα μέρη υπάρχει μεγαλύτερος αριθμός απορριμμάτων, αλλά και εκεί κατά κύριο λόγο ζουν πολλοί ηλικιωμένοι που, όταν αποβιώσουν, συνήθως τα παιδιά τους τούς καλούν ν’ αδειάσουν το σπίτι.
Επίσης σε αυτές τις πυκνοκατοικημένες γειτονιές, αρκετά συχνά, οι ιδιοκτήτες αδειάζουν καταστήματα, αποθήκες και σπίτια.
Αντίθετα, δεν προτιμούν τα προάστια ή τις μεσοαστικές και μεγαλοαστικές περιοχές, καθώς θεωρούν ότι οι περισσότερο πλούσιοι δύσκολα πετούν στον δρόμο αντικείμενα, σε σύγκριση με τα νοικοκυριά που έχουν ένα χαμηλότερο εισόδημα και διαμένουν σε λαϊκότερες συνοικίες.
Επιπλέον οργανώνουν τον χρόνο τους: αρχίζουν τις αναζητήσεις αντικειμένων, προτού αρχίσει η συλλογή των σκουπιδιών από τα απορριμματοφόρα, ενώ τα Παρασκευοσαββατοκύριακα είναι επίσης ιδιαίτερα προσοδοφόρα, αφού συνήθως εκείνες τις ημέρες γίνονται μετακομίσεις, οικοδομικές εργασίες και εργασίες ανακαίνισης ή καθαρισμοί καταστημάτων και σπιτιών, με αποτέλεσμα να βρίσκουν αρκετό εμπόρευμα στον δρόμο.
Επίσης, μεταξύ θερινής και χειμερινής περιόδου (π.χ. Μάιος ή Σεπτέμβριος, Οκτώβριος) υπάρχουν τα πιο επικερδή διαστήματα, καθώς τότε πετιούνται πολλά αντικείμενα από την προηγούμενη περίοδο που θεωρούνται πλέον «άχρηστα».
Χρήσιμες γνωριμίες
Πέρα από την οργάνωση και τη συλλογική δράση για την προάσπιση των συμφερόντων τους, την εκπροσώπησή τους σε κρατικές δομές και την αλληλεγγύη σε περιπτώσεις ατυχημάτων ή μεταφοράς βαριών φορτίων, σημαίνοντα ρόλο παίζουν και οι στρατηγικές των γνωριμιών, με στόχο την παροχή πληροφοριών για το πού «αδειάζουν» σπίτια, καταστήματα ή βιοτεχνίες ώστε να επωφεληθούν, αλλά και οι πληροφορίες που κυκλοφορούν από συλλέκτες στην Αθήνα που θέλουν να μεταπωλήσουν παλιά βιβλία, έπιπλα ή άλλα αντικείμενα.
Ο ερευνητής, ακολουθώντας τους στην καθημερινότητά τους, έφερε στο φως και «αόρατες» όψεις της ζωής τους: «Αρκετοί επιστρέφουν το απόγευμα στη γειτονιά τους (Πατήσια, Κολωνός, Σεπόλια και αλλού), όπου πολλοί δεν γνωρίζουν ότι είναι ρακοσυλλέκτες. Αρκετοί πάλι έχουν δεύτερες συμπληρωματικές μικροεργασίες, προκειμένου να συμπληρώσουν το εισόδημά τους».
Καταγράφοντας ζητήματα κύρους και ταυτότητας, αλλά και τις στρατηγικές επιβίωσης, κατέληξε στη σημασία που έχει η εργασία γι’ αυτούς που αποτελεί πηγή υπερηφάνειας, ενώ υφίσταται και η ενδοομαδική διάκριση και αναγνώριση μεταξύ των μελών της ομάδας, των ρακοσυλλεκτών -ποιος είναι πιο ικανός, ποιος έχει μεγαλύτερη πείρα, ποιος κερδίζει περισσότερα κ.ο.κ.
Συνοψίζοντας τα συμπεράσματά του ο κ. Κούζας διευκρινίζει ότι:
■ Οι ρακοσυλλέκτες συνιστούν μια επαγγελματική ομάδα που επιβιώνει με τους «δικούς της όρους», μέσα στην καπιταλιστική κοινωνία.
■ Εξαιτίας του μεγάλου αριθμού τους δεν παρουσιάζουν ομοιογενή χαρακτηριστικά, αλλά αντίθετα πρόκειται για μια επαγγελματική ομάδα που χαρακτηρίζεται από ετερογενή και ετερόκλητα στοιχεία, με άτομα που προέρχονται από διαφορετικές εθνοτικές ομάδες, και έχουν εντελώς διαφορετικές αφετηρίες. Ακόμη διαφέρουν σε ό,τι αφορά τη χρονική ενασχόληση με τη συλλογή απορριμμάτων, καθώς άλλοι ασχολούνται για δεκαετίες, ενώ άλλοι μόλις τα τελευταία χρόνια.
■ Το γεγονός ότι επιβιώνουν χάρη στη συλλογή απορριμμένων αντικειμένων, παλιών συσκευών και πεταμένων μεταλλικών αντικειμένων, δεν τους τοποθετεί όλους στην ίδια οικονομική βαθμίδα, ούτε έχουν όλοι την ίδια εμπορική δύναμη. Για παράδειγμα, υπάρχουν ρακοσυλλέκτες που ασχολούνται με τα μέταλλα, για να εξοικονομούν τα αναγκαία γι’ αυτούς και την οικογένειά τους, αλλά και άλλοι που ασχολούνται επί πολλές δεκαετίες με τιμαλφή, εμπόριο σπάνιων βιβλίων ή αντικειμένων και έχουν ένα συγκεκριμένο κοινό στο οποίο και απευθύνονται, έχοντας σαφώς υψηλότερα κέρδη από άλλους συναδέλφους τους.
■ Αντίθετα απ’ ό,τι θα περίμενε κανείς, οι ρακοσυλλέκτες δεν δρουν τυχαία και αποσπασματικά, ενώ υπάρχει μια πολύ διαφορετική πραγματικότητα που γίνεται εμφανής μόνο μέσα από τη συστηματική εθνογραφική έρευνα: πως δηλαδή τα κοινωνικά υποκείμενα κάθε άλλο παρά δρουν δίχως πρόγραμμα και σχεδιασμό. Οι στρατηγικές που ακολουθούν, χωρίς να είναι πάντοτε απόλυτα προσχεδιασμένες, έρχονται ως απάντηση στη χρονική συγκυρία, προκειμένου να επιβιώσουν.
Μαρτυρίες
■ «Μένω στον Κολωνό. Ξεκινώ με το τρίκυκλο από το πρωί και διασχίζω όλη την Αθήνα. Περιστέρι, Πατήσια τη μια μέρα. Κυψέλη, Γαλάτσι την άλλη. Πιο πολλά πράγματα βρίσκουμε σε αυτές τις γειτονιές, τις πιο φτωχές να πούμε, γιατί ο κόσμος εκεί πετάει πράγματα. Αν πας σε πιο πλούσιους, στην Κηφισιά, να πούμε, και αλλού, σίγουρα θα βρεις πολύ λιγότερα πράγματα. Οι πλούσιοι ξέρουνε και δεν πετάνε τίποτα από τα σπίτια τους [...] Δεν έχω Σάββατα, Κυριακή, γιορτή ή Χριστούγεννα. Ακούω για διακοπές και γελάω, γιατί το μεροκάματο βρέξει-ξεβρέξει πρέπει να βγει».
■ «Δεν υπάρχει μέρα που να μην έχει κάποια δυσκολία. Μα θα βρω παλιά καλοριφέρ, ψυγεία, σωλήνες από σπίτια που τις πετάνε, πλυντήρια, έχουνε ένα κάρο βάρος να κουβαληθούνε να τα πάω στον Βοτανικό και στον Ταύρο να τα πουλήσω. Αμα βρω καλώδια είναι πιο εύκολα στο κουβάλημα, αλλά σου βγάνουνε το λάδι να τα ανοίξεις για να πάρεις τον χαλκό από μέσα».
φωτογραφίες: Γ.Κούζας Σύνταξη: Ιωάννα Σωτήρχου